۱-	دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما
	چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما
۲-	ما مریدان روی سوی قبله چون آریم؟ چون
	روی سوی خانه خمّار دارد پیر ما
۳-	در خرابات مُغان با پیر هم منزل شویم
	«کاین چنین رفته ست در عهد ازل تقدیر ما»*
۴-	عقل اگر داند که دل در بند زلفش چون خوشست
	عاقلان دیوانه گردند از پی زنجیر ما
۵-	روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد
	زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
۶-	با دل سنگینت آیا هیچ در گیرد شبی
	آه آتشناک و سوز ناله ی شبگیر ما
۷-	تیر آه ما ز گردون بگذرد حافظ خموش
	رحم کن بر جان خود پرهیز کن از تیر ما

 

*مصراع از خواجوی کرمانی است.

 

معانی لغات غزل (۱۰)

 

دوش: دیشب، و در اینجا مقصود زمان گذشته است یعنی چندی پیش.

طریقت: روش، مسلک، مذهب، دومین منزل از منازل سه گانه از باب سلوک که عبارتست از: شریعت، طریقت – حقیقت و آن در اصطلاح صوفیان راهی است که رساننده کسان به سوی خدای تعالی است و این راه اخصّ از شریعت است که انسان را به بهشت می رساند زیرا هم مشتمل بر احکام شریعت است از قبیل اعمال صالح عبادی و هم مشتمل بر احکام خاصی است مانند اعمال قلبی و اجتناب از همه ما سوی الله. طریقت راه دل است که به توحید می رسد.

تقدیر: آنچه در ازل مقدّر شده است، سرنوشت.

خانه خمّار: میخانه، میکده، خرابات.

آیت: نشانه.

 

معانی ابیات غزل (۱۰)

 

(۱)زمانی پیر و مراد ما از مسجد روی بگردانید و به جانب میخانه روی آورد. این هم مسلکان و ای یاران و ای رهروان راه طریقت تکلیف ما از این به بعد چیست؟ …

(۲) (و)ما مریدان چگونه رو به جانب قبله آوریم در حالی که پیر و مراد ما رو به سوی میخانه دارد؟

(۳)در ازل چنین مقدّر شده است که ما نیز مسیر طریقت را پیموده و در آخر با مراد خود هم منزل شویم.

(۴)هرگاه، خِرَد از حال دل ما، در بند زلف جانان آگاهی داشت که چه حال خوشی دارد، در قبال این گرفتاری ما، همه عاقلان چون ما دیوانه می شدند. (رجحان طریقت از شریعت)

(۵)از آن زمان که روش بغایت نیکوی تو در طریقت، راه لطیف و نغزی به ما نشان داد، در درس تفسیر ما جز راه و روش تو چیزی دیگری تفسیر نمی شود (درس تفسیر قرآن که یکی از مشاغل حافظ بوده است).

(۶)ای یار سنگین دل! آیا آتش آه و گرمی ناله های شبانه ما هیچ در دل سنگ تو اثر می کند؟

(۷)بر جان خود رحم کن و از تیر آه ما بپرهیز که از گردونه فلک در می گذرد. ای حافظ! خاموشی گزین.

 

شرح ابیات غزل (۱۰)

 

وزن غزل: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

بحر غزل: رمل مثمّن محذوف.

 

*

 

خواجو کرمانی:

خرقه رهن خانه خمّار دارد پیر ما

ای همه رندان مرید پیر ساغر گیر ما

گو شدیم از باده، بدنام جهان تدبیر چیست

کاین چنین رفته ست از روز ازل تقدیر ما

ما دل دیوانه در زنجیر زلفت بسته ایم

ای بسا عاقل که شد دیوانه از زنجیر ما

 

*

 

سلمان ساوجی:

ره خراباتست و دُرد سالخورده پیر ما

کس نمی داند به غیر از پیر ما تدبیر ما

 

*

 

۱-بعضی از حافظ شناسان محترم این غزل را مشکوک و منسوب به حافظ می دانند، نظر نویسنده این سطور جز این است.

۲-به نظر می رسد در آن بُرهه از زمان که حافظ تحت تأثیر مستقیم شخصیت ادبی و غزلهای خواجو قرار داشته و در ضمن مشغول فراگرفتن تفسیر قرآن یا آموزش آن به دیگران بوده است این غزل را سروده باشد و در ادای مضامین ابیات آن صرفاً هدف شاعر استقبال از مضامین خواجو بوده و بهترین دلیل اینکه در بیت سوم و مصراع دوم عیناً مصراع دوم بیت دوم غزل خواجو را تضمین کرده و در برداشت مطلب و مضمون برای غزل خود نیز تحت تأثیر خواجو بوده است و این از مفاد مطلع غزلهای هر دو شاعر بر می آید چه حافظ همیشه و در تمام عمر با مطالعه و انتخاب مضامین لطیف شاعران دیگر، مضمونی لطیف تر و شورانگیزتر پرورده و در همین غزل هم موضوع عشق و رسوایی شیخ صنعان برای حافظ تداعی شده و آن را دست مایه غزل خود ساخته است وگرنه به هیچ وجه آوردن کلمه (پیر ما) در مطلع ربطی به مریدی و مرادی حافظ و شیخ صنعان ندارد و استعمال قافیه و ردیف پیر ما در مصراع اول بیت اول حافظ صرفاً به سبب استقبال از غزل خواجو بوده است لاغیر.

۳-علت اینکه گفته شد غزل در زمانی سروده شده که حافظ مشغول فراگیری یا تدریس تفسیر قرآن بوده است بدین سبب که در بیت پنجم، همانطور که در معنای این بیت قبلاً گفته شد حافظ می گوید در درس تفسیر ما جز لطف و خوبیِ رویّه تو که بر ما کشف شده است بحث دیگری نیست و آوردن کلمه (کشف) و (تفسیر) را در این بیت ایهامی است و تفسیر کشف کشّاف را تداعی می کند.

۴-همانطور که درباره ی علت آوردن کلمه (پیر ما) در بالا گفته شد و به منظور توضیح بیشتر و با توجه به روحیه اعتراضی حافظ نسبت به روندگان قشری راه شریعت و اینکه شاعر در ضمیر باطن خود همیشه تصویر روشنی از بدعت گزاران و گروندگان به سوی جاده طریقت به منظور رسیدن به اصل حقیقت را داشته و امثال حسین منصور حلاج را می ستاید، به هنگام ساختن این غزل و استقبال از خواجو هم فکرش متوجه داستان شورانگیز شیخ صنعان شده و مضامین خود را ساخته و پرداخته است.

 

خلق مضمون در نزد شاعران فَحل به هیچ وجه دلیل این نیست که شاعر از جمیع جهات و من حیث المجموع با آن موافق است و آنها که در کار شعر و شاعری دست دارند از راه مطالعه اشعار شاعری دیگر می توانند بطور صحیح پا در جای پای فکر و اندیشه آن شاعر نهاده و پی به روحیه و زمینه فکری او ببرند. لیکن باید اذعان کرد که حافظ با مطالعه شرح حال شیخ صنعان مسحور شهامت و جسارت این بدعت گزار شده و در جای دیگر نیز می فرماید:

 

گر مرید راه عشقی فکر بدنامی مکن

شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشت

 

یعنی عیناً مضمون مطلع غزل خواجو کرمانی در بالا را به عنوان شاهد کلام خود می آورد بنابراین شخصیت هایی مانند حسین حلاج و شیخ صنعان گوشه یی از ذهن حافظ را به خود اختصاص داده بوده اند.

 

***

 

حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی

دام تزویر مکن چون دگران قران را

 

***

 

با دل سنگینت آیا هیچ در گیرد شبی

آه آتشناک و سوز سینه شبگیر ما

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: شرح غزلهای حافط، دکتر عبدالحسین جلالیان(جلالی)، ،